Bayırbağ beldesinin 4 kilometre kuzeybatısında yer alan manastır kalıntısı, geçmişin izlerini günümüze taşıyan etkileyici bir yapıdır. Yüksek duvarlarla çevrili bir avlu içinde bulunan kalıntılardan, günümüze iki ev ve bir ahır ulaşmıştır. Avlu girişinin sol tarafındaki duvarda, küçük bir bazalt taş üzerine işlenmiş Ermenice bir kitabe dikkat çeker.
Küçük bir köy mabedi olarak inşa edilen kilisenin kemerli giriş kapısı ve yuvarlak profilli taş döşemesi, dönemin mimari özelliklerini yansıtır. Cephedeki haç işlemeli taşlar, yapının dini kimliğini vurgular. Kiliseye bitişik yarım yuvarlak apsisli ek şapel ve yanındaki nişler, Ortaçağ mimarisine dair önemli ipuçları sunar. Güney duvarında yer alan mazgal pencere açıklığı kısmen tahrip olmuş olsa da yapı, özgün dokusunu korumayı başarmıştır.
Şapelin doğu yönünde, yuvarlak kemerli bir açıklıktan ulaşılan gizli geçit, ziyaretçilerin ilgisini çeken bir diğer detaydır. İki katlı manastır evlerinin alt bölümleri moloz taştan, üst kısımları ise kerpiçten yapılmıştır. Kilise, şapel ve gizli geçidin Ortaçağ’dan; evlerin ise daha yakın bir dönemden kaldığı değerlendirilmektedir.
1951 Tarihli Hüseyin Beyzade Ahmet Bey Çeşmesi
Bayırbağ beldesi camisinin bitişiğinde yer alan Hüseyin Beyzade Ahmet Bey Çeşmesi, kesme taş işçiliğiyle öne çıkar. Gri renkli düzgün taşlardan inşa edilen çeşmenin alınlığında, Arap ve Latin harfleriyle yazılmış beş satırlık Osmanlıca bir kitabe bulunur. Kitabede çeşmenin 1951 yılında Hüseyin Bey Zade Ahmet Bey tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir.
Mihrap biçiminde bir nişe sahip olan çeşme, bugün hâlâ kullanılmaktadır. Üst kısımlarını saran asma dalları ve yapraklar, yapıya doğal bir süsleme kazandırarak estetik bir görünüm oluşturur.
1801 Tarihli Konak Çeşmesi’nin Zarif Mimarisi
Beldedeki konağın önünde bulunan Konak Çeşmesi, 1801 tarihli kitabesiyle dikkat çeker. Düzgün kesme taş malzemeyle yapılan çeşme, iki yandan kademeli başlıklı plasterlerle sınırlandırılmıştır. Alt bölümde dikdörtgen biçimli bir yalak, üst kısımda ise kase koymak için kemerli iki küçük niş yer alır.
Kademeli profillerden oluşan kornişin üzerinde, ay-yıldız motifli üçgen alınlık bulunur. Sade fakat zarif detaylarıyla dikkat çeken çeşme, yapıldığı dönemin taş işçiliği geleneğini günümüze taşımaktadır.
Doğanın Kalbinde: Bayırbağ Değirmenönü Mesire Alanı
Bayırbağ beldesinde yer alan Değirmenönü Mesire Alanı, Pahnik Çayı çevresinde konumlanmıştır. Bölge, bol ağaçlı yapısı ve zengin yeşil örtüsüyle doğaseverlerin ilgisini çeker. Mesire alanında altyapı çalışmalarının büyük kısmı tamamlanmış olup, ziyaretçilere dinlenme ve doğayla iç içe zaman geçirme olanağı sunar.
Tarihle Doğanın Buluşma Noktası
Bayırbağ beldesi; Ortaçağ’dan kalma manastır kalıntısı, Osmanlı dönemi çeşmeleri ve yemyeşil mesire alanıyla hem tarihi hem doğal zenginlikleri bir arada sunar. Ziyaretçilerine geçmişin izlerini sürerken doğanın huzurunu yaşatan Bayırbağ, keşfedilmeyi bekleyen bir kültürel miras noktasıdır.