Doğu Anadolu’nun önemli yerleşimlerinden Erzincan, Osmanlı döneminde inşa edilen hamamlarıyla tarih meraklılarını cezbediyor. Arşiv kayıtlarına göre Erzincan’da ilk hamam kaydı 1530 yılına dayanıyor. Ünlü seyyah Evliya Çelebi, Pir Kalem ve İskender Bey hamamlarından söz etmiş olsa da bu yapılar günümüze ulaşmamış ve konumları tespit edilememiştir. 1803 yılı kayıtlarında Çadırcı Hamamı ve Hacı Bey Hamamı yer alırken, 19. yüzyıl salnamelerine göre Erzincan’da 6 hamam bulunmaktaydı. 1904 yılında Yüzbaşı Fuat tarafından çizilen şehir haritasında ise beş hamamın varlığı belgelenmiştir: Bey Hamamı, İskender Hamamı, Çadırcı Hamamı, Pir Kalem Hamamı ve Paşa Hamamı.
Çadırcı Şeyh Ahmed Hamamı (Hacı Ahmed Bey Hamamı)
Erzincan Kalesi girişine yakın, eski Gerek Gerek Mahallesi’nde bulunan hamam, halk arasında Çadırcı Hamamı olarak biliniyor. Tek hamam biçiminde inşa edilen yapı, 1548 yılında Mahmud oğlu Şeyh Ahmed tarafından yaptırılmış, 1677-78 yıllarında Murtaza Bey tarafından onarılmıştır. Soğukluk girişinde yer alan kitabeler ve inşa kayıtları, hamamın tarihî önemini gözler önüne seriyor.
İzzet Paşa Hamamı
Günümüzde 59. Topçu Er Eğitim Tugayı içerisinde bulunan İzzet Paşa Hamamı, Erzurum Beylerbeyi Müşir İzzet Paşa tarafından 1869’da yaptırılmıştır. Hamam, günümüze kadar pek çok onarım görmüş, kuzey ve batı cephesine sonradan eklenen yapılar nedeniyle özgünlüğünün bir kısmını yitirmiştir. Dikdörtgen kütleli yapının soğukluk ve ılıklık bölümleri batı cepheden girişle sağlanmaktadır. İç mekân beyaz badana ile kaplanmış olup, tuvalet bölümü dışa taşmış şekilde inşa edilmiştir.
Nafız Paşa Hamamı
Eski Beybağı Mahallesi’nde, Erzincan Kalesi yakınında yer alan hamam, halk arasında Paşa Hamamı olarak biliniyor. Çifte hamam biçiminde inşa edilen yapı, günümüzde harap durumda ve çevre yolunun yapımı nedeniyle zarar görmüştür. Arşiv kaydı veya kitabesi bulunmamakla birlikte, plan ve mimari özelliklerinden 19. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Hamamın soğukluk bölümü yıkılmış, sıcaklık ve ılıklık mekanlarının planı ise düz ahşap tavan ve küçük mazgal pencerelerle tamamlanmıştır.
Taşçı Hamamı
Eski Erzincan yerleşiminde Orman Fidanlık Müdürlüğü’nün yanında bulunan hamam, kitabesi ve arşiv kaydı olmamakla birlikte mimari özellikleri ile 19. yüzyılda inşa edildiği anlaşılmaktadır. Dikdörtgen planlı yapı, 15.70x38.20 m boyutlarında olup kuzey-güney doğrultusunda uzanmaktadır. Soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümleri aynı eksende sıralanmıştır. Ahşap tavanlı soğukluk, üç kubbeli ılıklık ve dört eyvanlı sıcaklık bölümü ile hamamın iç düzeni dikkat çekici detaylar sunmaktadır. Güney cephede yer alan dikdörtgen su deposu, beşik tonoz örtülü olarak planlanmıştır.
Erzincan Hamamlarının Ortak Özellikleri
Erzincan hamamları, 16. ve 19. yüzyıllar arasında inşa edilmiş olup, Osmanlı hamam mimarisinin temel öğelerini yansıtmaktadır. Çadırcı Hamamı 1548 yılıyla en eski örnek olarak öne çıkarken, İzzet Paşa Hamamı 1869’da yapılmıştır. Üç hamam tek, bir hamam ise çifte hamam formunda inşa edilmiştir. Sıcaklık mekanlarının ölçüleri birbirine yakın olup, Taşçı Hamamı geniş sıcaklık mekanı ile diğerlerinden ayrılmaktadır. Girişler basık kemerli ve sade bir görünüme sahiptir. Hamamların temel düzeni ve mekân sıralaması Selçuklu ve Osmanlı dönemlerindeki tipik hamam anlayışıyla paralellik göstermektedir.
Erzincan’daki bu tarihî hamamlar, hem mimari yapıları hem de tarihî dokularıyla geçmişin izlerini günümüze taşıyor. Şehirdeki hamamların korunması ve belgelenmesi, Osmanlı dönemi hamam kültürünü tanımak açısından büyük önem taşıyor.
