Modern yaşamın kaçınılmaz bir parçası hâline gelen stres, hem zihinsel hem de fiziksel sağlığımızı etkileyen güçlü bir faktör. Günlük yaşamda maruz kaldığımız stres, farkında olmasak da bedenimizi ve zihnimizi sürekli bir uyum hâlinde tutuyor. Elinizdeki bu yazıyı okurken bile bedeniniz belirli bir stres seviyesinde işliyor olabilir. Kimimiz bu satırları okurken gevşemiş ve rahat hissediyor olabilirken, kimimiz bir an önce sonuç almaya odaklanmış olabiliriz.
Eğer stres düzeylerinizi anlamanızı kolaylaştıracak net bir haritanız olsaydı, o anki duygusal ve bedensel durumunuzu çok daha iyi fark edebilirdiniz. İşte bu ihtiyaca yanıt veren ve son yıllarda dikkat çeken yaklaşımlardan biri: Uyanıklık Asansörü modeli.
Stresin Kat Kat Haritası: Uyanıklık Asansörü
Stres araştırmacılarının ortaya koyduğu verilere göre, beynimiz çeşitli stres düzeylerinde farklı çalışma biçimleri gösteriyor. Elissa Epel liderliğindeki bir ekip, bu beyin durumlarını ayrıntılı biçimde analiz ederek stresin dört farklı uyum halini belirledi. Bu modele sonradan aşırı stres altında ortaya çıkan “donma” tepkisi de eklendi. Tüm bu durumlar, yeni bir stres değerlendirme sistemi olan “Uyanıklık Asansörü” içinde birleştirildi.
Bu modele göre stres tepkileri, bir asansörün farklı katlarında yaşanan durumlara benzetiliyor. Zemin kat, tam anlamıyla gevşemenin yaşandığı durumları; üst katlar ise artan stres seviyelerini simgeliyor.
Mavi Kat: Derin Dinlenme ve Yenilenme
En alt katta bulunan bu seviyede beden ve zihin tam anlamıyla gevşemiştir. Bu durum, genellikle meditasyon, derin uyku ya da nefes çalışmaları sırasında yaşanır. Stresin en düşük olduğu bu seviyede parasempatik sinir sistemi etkin hâle gelir ve beden kendini onarır, enerji toplar.
Yeşil Kat: Odaklanmış ve Dengeli Hâl
Bir üst kata çıktığınızda, daha aktif ama hâlâ dengeli bir durum olan yeşil seviyeye gelirsiniz. Bu, kişinin üretken ve sakin kalabildiği, odaklanmış bir akış durumudur. Sempatik ve parasempatik sinir sistemleri dengede çalışır. Kalp ritmi ve solunum kontrollü bir düzeydedir.
Sarı Kat: Aşırı Zihinsel Yük ve Baskı
Sarı katta zihinsel yük artar. Kişi hâlâ işlevseldir ancak dikkat dağınıklığı, kaygı ve zihinsel yorgunluk baş göstermeye başlar. Kalp atışları hızlanabilir, kaslarda gerginlik hissedilir. Stres burada performansı olumsuz etkilemeye başlar.
Kırmızı Kat: Alarm Durumu ve Kaç-Savaş Tepkisi
Asansör en üst seviyeye çıktığında kırmızı alandasınız. Bu durumda stres zirve yapar. Vücut hayatta kalma refleksiyle tepki verir: kalp atışı hızlanır, kaslara kan pompalanır, nefes alma derinleşir. Sindirim gibi ikincil sistemler pasifleşir. Duygular keskinleşir ve kişi tehdide karşı savunmaya geçer.
Mor Kat: Donma ve Hareketsizlik
Bu özel durum, asansördeki acil durdurma düğmesine basmak gibidir. Yoğun stres altında kişi “donma” tepkisi verir. Hareket kabiliyeti azalır, kalp atımı yavaşlar. Bu tepki, çevreyi dikkatle dinleyerek tehlikeyi değerlendirme amacıyla ortaya çıkabilir. Ancak bazı durumlarda pasif bir tepkidir ve zihinsel güncellenme bile durabilir.
Stresle Baş Etmek İçin İlk Adım: Farkındalık
“Uyanıklık Asansörü” modeli, kişisel stres düzeylerinizi anlamanızı kolaylaştırarak, stresle başa çıkma yolları geliştirmenize yardımcı olur. Hangi katta olduğunuzu fark ettiğinizde, hangi yöntemin size iyi geleceğini daha rahat seçebilirsiniz. Kimi zaman nefes egzersiziyle bir alt kata inmek, kimi zaman ortamı terk etmek stresinizi dengelemek için yeterli olabilir.
