Etiyopya’nın 1.800 ila 4.400 metre yükseklikteki dağ çayırlarında yaşayan gelada maymunları, kısa ve güçlü parmakları sayesinde kaya tırmanışında ustadır. Bu primatlar, yalnızca burada yaşayan tek tür olan Theropithecus gelada’dır ve “kanayan kalpli maymun” olarak da bilinirler. Bu ilginç lakap, göğüs bölgelerinde bulunan tüysüz, kırmızımsı kum saati şeklindeki deri parçasından gelir.
Otçul Primatlar Arasında Bir İlk
Geladalar, neredeyse tamamen otlarla beslenen tek primat türü olarak öne çıkar. Ot yaprakları ve tohumlar, diyetlerinin %90’ını oluşturur. İlginç biçimde, bu yönüyle otçul toynaklı hayvanlara benzer şekilde çiğneme yetenekleri gelişmiştir. Ellerini kökleri ve rizomları çıkarmak için ustaca kullanabilirler.
Karmaşık Sosyal Yapı ve “Sadakat” Stratejileri
Geladalar, insanlara benzer derecede karmaşık ve çok seviyeli sosyal yapılara sahiptir. Üreme birimleri, erkek grupları, gruplar ve topluluklar şeklinde örgütlenmişlerdir. Dişiler genellikle doğdukları grupta yaşam boyu kalır ve aralarındaki bağlar güçlüdür.
Ancak en dikkat çeken sosyal davranış, Güney Afrika’daki araştırmacılar tarafından keşfedilen “aldatma” davranışıdır. Baskın erkeklerden gizlenerek eş seçen bazı geladalar, normal çiftleşme çığlıklarını bastırarak yakalanmaktan kaçınırlar. Bu davranış, cezanın ve gizliliğin yalnızca insanlara özgü olmadığını ortaya koyuyor.
“Göğsüyle Konuşan” Maymunlar
Geladaların göğüslerindeki parlak kırmızı yama, özellikle erkeklerde çiftleşme döneminde önem kazanır. Dişilerde bu bölge, kızışma döneminde parlaklaşıp sıvı dolu kabarcıklarla çevrelenerek "kolye" görünümünü alır. Bu, diğer primatlardaki kalça şişkinliğinin bir karşılığı olarak görülür. İlginç bir şekilde, geladalar bu bölgeyi sosyal sinyal olarak da kullanır çünkü çömelerek yürüdüklerinde kalçaları gizlenir, ancak göğüs bölgeleri belirgin biçimde görünür.
Sessizlik İçindeki Ortaklık: Gelada ve Etiyopya Kurdu
Yapılan son gözlemler, geladalar ile yalnız yaşayan Etiyopya kurtları arasında dikkat çekici bir uyumu gözler önüne seriyor. Kurtlar gelada sürülerine yaklaşsa bile, maymunlar çoğunlukla hareketsiz kalıyor. Oysa evcil köpeklerle karşılaştıklarında hızla uçurumlara yöneliyorlar. Bu davranış, kurtların saldırgan olmayan doğasını ayırt ettiklerinin bir göstergesi olabilir.
Nesli Tehlikede mi?
1970'lerde 440.000 olduğu tahmin edilen gelada popülasyonu, 2008 itibariyle 200.000 civarına düştü. Ancak bu düşüşe rağmen, Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından “asgarî endişe” kategorisinde yer alıyorlar.
İnsan Doğasına Aynada Bir Bakış
Geladalar, yalnızca fiziksel özellikleriyle değil, ahlaki ikilemleri, toplumsal yapıları ve iletişim biçimleriyle de bilim insanlarının ilgisini çekiyor. İnsanın sosyal doğasına dair birçok cevabın, belki de Etiyopya dağlarında yaşayan bu “kanayan kalpli” maymunlarda gizli olduğu düşünülüyor.
